Szpakiewicz Mieczysław Jan (1890–1945), aktor, reżyser, dyrektor teatru.
Ur. 1 I w Sandomierzu, był synem Wacława (ur. ok. 1869), konnego dozorcy akcyzowego, oraz Marianny z Jaroszyńskich (ur. ok. 1869).
W l. 1899–1904 uczył się S. w Męskim Klasycznym Progimnazjum w Sandomierzu. Następnie praktykował w aptece, po czym w r. 1907 zdał egzamin na pomocnika aptekarskiego na Wydz. Farmacji uniw. w Kazaniu. T.r. podjął pracę w aptece w Nowo-Radomsku (obecnie Radomsko); współpracował tam z bojówkami socjalistycznymi, m.in. przechowując im broń. Od r. 1908 był zatrudniony w aptece w Łodzi i działał w stow. pracowników farmaceutycznych. Za udział w organizowaniu strajku aptekarskiego w gub. piotrkowskiej został t.r. aresztowany. Po zwolnieniu wyjechał do Warszawy, gdzie podjął pracę w aptece Kościńskiego; tu również uczestniczył w życiu organizacyjnym aptekarzy.
Obdarzony talentem recytatorskim, został S. w r. 1910 prywatnym uczniem Aleksandra Zelwerowicza, a już we wrześniu r.n. dyrektor Teatru Małego Kazimierz Zalewski zaangażował go jako pracownika niestałego. S. debiutował rolą Niewolnika Mammei w „Irydionie” Zygmunta Krasińskiego (reż. Arnold Szyfman), zagranym 29 I 1913 w Warszawie na otwarcie budynku Teatru Polskiego. Od końca października t.r. występował w Płocku w Tow. Dramatycznym «Teatr Komedii» Julii Januszkiewiczówny; po jej odejściu w grudniu, pozostał do końca lutego 1914 w zespole kierowanym przez Wacława Kiedrzyńskiego. Zaangażowany przez Franciszka Rychłowskiego, przeniósł się do Teatru Polskiego w Kijowie i tam 14 XI t.r., u boku Stanisławy Wysockiej, wystąpił jako Franciszek w „Alzacji” L. Camille i G. Leroux (reż. Wysocka). Od poł. grudnia 1914 do początku stycznia 1915 towarzyszył Zelwerowiczowi występującemu gościnnie w Żytomierzu, Berdyczowie, Humaniu i Winnicy; wg wspomnienia S-a występował także w Moskwie i Piotrogrodzie. W Kijowie zagrał, m.in. Juliusza Glogau w „Żagwi” H. Kistemaeckersa (reż. Zelwerowicz), a w reżyserii Wysockiej: Stańczyka w „Królewskim jedynaku” Lucjana Rydla i Aunego w „Podporach społeczeństwa” H. Ibsena. Prawdopodobnie latem 1915 został powołany jako rezerwista do armii rosyjskiej. Od początku września t.r. grał ponownie w teatrze Rychłowskiego: Poetę w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego (reż. Maksymilian Węgrzyn i Kornel Makuszyński) oraz Wilandera w „Trójce hultajskiej” J. Nestroya. Został aktorem w zorganizowanym przez Wysocką stałym Teatrze Studya i od listopada grał tam w jej reżyserii m.in. Oswalda w „Upiorach” oraz Johannesa Rosmera w „Rosmersholmie” Ibsena, Don Rodryga w „Cydzie” P. Corneille’a w parafrazie Wyspiańskiego, Królewicza Bellidora w „Siostrze Beatryx” oraz we „Wnętrzu” M. Maeterlincka. Uczył ponadto dykcji młodzież teatralną, skupioną wokół Wysockiej, być może też reżyserował. Dn. 13 IV 1917, na zebraniu konstytuującym Związek Artystów Sceny Polskiej w Kijowie, został jego sekretarzem. Od kwietnia do lipca 1918 występował z zespołem zorganizowanym wspólnie z Marianem Brokowskim-Brykiem, m.in. w Żytomierzu, Humaniu, Białej Cerkwi, Winnicy i Kamieńcu Podolskim.
Latem 1918 wrócił S. do Warszawy. Korzystając z doświadczeń kijowskich, współtworzył ZASP oraz jego statut, a także odezwę do artystów z 10 XI t.r. Dn. 5 I 1919 został sekretarzem Tymczasowego Zarządu ZASP. W sezonie 1918/19 był aktorem warszawskiego Teatru Polskiego; zagrał wtedy m.in. Pomockiego w „Figlackim polityku teraźniejszej mody” Franciszka Bohomolca (reż. Zelwerowicz), Syna oraz jedną z Masek w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego (reż. Juliusz Osterwa), a także Dametę w „Szopce staropolskiej” Leona Schillera (reż. Zelwerowicz). Premiera „Pani Chorążyny” Stefana Krzywoszewskiego (reż. Osterwa), w której grał Niemcewicza, została 21 XII 1918 przerwana przez młodych poetów: Jarosława Iwaszkiewicza, Jana Lechonia, Antoniego Słonimskiego i Juliana Tuwima, manifestujących przeciw skostnieniu teatru. Od wiosny 1919 uczestniczył w pracach I Polskiego Studia Sztuki Teatru im. Adama Mickiewicza, którego twórcy, m.in. Osterwa i Mieczysław Limanowski, stworzyli następnie Teatr Reduta. Grając w Reducie w sezonie 1919/20, dublował Osterwę w sztukach Stefana Żeromskiego w rolach Przełęckiego w „Uciekła mi przepióreczka” i Wincentego w „Ponad śnieg”; występował także jako Sielski w „W małym domku” Tadeusza Rittnera (reż. Osterwa i Limanowski). Równocześnie był w l. 1919–21 aktorem warszawskich Teatrów Miejskich i w tym samym okresie na kursach instruktorskich Związku Teatru Ludowego wykładał technikę i reżyserię teatralną. Na I Walnym Zjeździe Delegatów ZASP (17–19 IV 1919) wszedł do jego Zarządu, a podczas I Zjazdu Reżyserów (12 XI t.r.) wygłosił referat Reżyser jako wychowawca wyrazistości aktorskiej. W r. 1920 był sekretarzem redakcji organu ZASP „Scena Polska”; na tych łamach opublikował m.in. artykuł Teatr „Studjo” w Kijowie (1920 nr 1), w którym nazwał Redutę kopią teatru Wysockiej. Podczas wojny polsko-sowieckiej t.r. walczył zapewne w 201. pp ochotniczym. Kontuzjowany pod koniec lipca pod Łapami, leczył się w Warszawie w Szpitalu Ujazdowskim. Następnie od lata uczył dykcji i emisji głosu (wg teorii S. Wołkońskiego) w prywatnej szkole teatralno-filmowej, zorganizowanej przez Wysocką i Włodzimierza Kirchnera. Z inspiracji Wysockiej przetłumaczył z języka rosyjskiego „Człowieka wyrazistego” Wołkońskiego (W. 1920), rozprawę o kształceniu aktora na podstawie systemu F. Delsarte’a. W Reducie reżyserował w r. 1921 wspólnie z Limanowskim i Osterwą „Przechodnia” Bohdana Katerwy (właśc. Szczepana Jeleńskiego). Brał udział w Walnych Zjazdach Delegatów ZASP; na drugim (1–3 IV 1920) wszedł do Komisji Rewizyjnej, a na trzecim (24–26 III 1921) zabierał głos m.in. na tematy finansowe i socjalne oraz obowiązku przynależności do Związku. W sprawie m.in. szkolnictwa teatralnego, relacji reżyser-autor i systemu pracy wypowiadał się w ankiecie reżyserskiej publikowanej w „Scenie Polskiej” (1922 nr 11–12). Uczestniczył też w III Zjeździe Związku Dyrektorów Teatrów Polskich (30 IV – 6 V 1921).
Mianowany przez Min. Kultury i Sztuki w sierpniu 1921 dyrektorem Teatru Narodowego w Toruniu, S. skompletował zespół w znacznym stopniu składający się z jego uczniów z Warszawy i aktorów ze Studyów, a jako scenografa zaangażował znanego mu z Kijowa Feliksa Krassowskiego. Za cel uznał «odniemczenie Torunia» (Limanowski), chciał także «szerzyć najszczytniejszy kult scenicznej Sztuki Narodowej, opartej na zdrowej, jędrnej i duchowi polskiemu najbliższej twórczości dramatycznej» („Słowo Pomor.” 1921 nr z 20 VIII). Preferował repertuar narodowy oraz klasykę światową; dyrekcję zainaugurował 27 VIII 1921 wystawieniem „Kordiana” Juliusza Słowackiego we własnej reżyserii. W pierwszym sezonie wyreżyserował również m.in. „Ponad śnieg” (znów grał Wincentego), „Balladynę” Słowackiego, „Wesele” (zagrał Poetę) i „Sędziów” Wyspiańskiego (wystąpił jako Urlopnik); ponownie zagrał Don Rodryga w „Cydzie” Corneille’a (reż. Maria Dulęba). Wiosną 1922 zorganizował z teatrem objazd miast i miasteczek Pomorza, wystąpił też w Wolnym Mieście Gdańsku. Objazdy kontynuował w l.n. teatr toruński, który od 7 IX 1922 finansowany przez miasto, był Teatrem Miejskim, podporządkowanym Komitetowi Teatralnemu. W sezonie 1922/3 wyreżyserował tam S. m.in. „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry (zagrał Albina), „Księcia Niezłomnego” P. Calderona w przeróbce Słowackiego (zagrał Don Fernanda), „To, co najważniejsze” N. Jewreinowa oraz „Wroga ludu” Ibsena. Gościnnie w Teatrze Miejskim w Grudziądzu wyreżyserował „Sędziów” (premiera 29 XI 1922). W «Zofijówce», toruńskiej willi Żuławskich, w której mieszkało wielu aktorów, S. poznał Stanisława Ignacego Witkiewicza; wpłynęło to na jego decyzję wystawienia utworów tego twórcy i 8 VII 1923 w Teatrze Miejskim w Toruniu odbyła się w obecności autora prapremiera „W małym dworku” (reż. Wacław Malinowski); przedstawienie stało się wydarzeniem artystycznym, powtórzono je jednak tylko raz. W sezonie 1923/4 wyreżyserował S. „Dziady” Adama Mickiewicza i zagrał w nich Gustawa-Konrada. Zofia Guzowska uznała („Słowo Pomor.” 1923 nr z 7 XI), że roli głęboko przeżytej i odtworzonej z pietyzmem towarzyszyły «odpowiednia maska twarzy, wyrazista mimika i dykcja, gest opanowany, [...] dobrze postawiony głos». Dn. 26 IV 1924, pod narzuconym przez cenzurę tytułem „Wariat i pielęgniarka”, odbyła się premiera „Wariata i zakonnicy” Witkiewicza w reżyserii S-a. Autora wywołano na scenę, ale i tak sztuka została powtórzona tylko dwa razy. Doceniając odwagę S-a (to «najszlachetniejszy fanatyk teatru istotnego»), Witkiewicz dedykował mu napisaną t.r. „Matkę”. Z inicjatywy Janiny i Artura Górskich organizował S. cotygodniowe spektakle dla młodzieży; zapraszał na występy gościnne m.in. Wysocką, Dulębę i Jana Kochanowicza. Dn. 17 V wziął udział w VI Zjeździe Związku Dyrektorów Teatrów Polskich. Mimo trudnych warunków, Teatr Miejski pod kierunkiem S-a stał się jedną z najambitniejszych scen polskich tego okresu. W l. 1921–4 wystawiono w nim sto kilkadziesiąt premier, w tym ok. czterdzieści wyreżyserowanych przez S-a; zagrał też S. ponad trzydzieści ról. Narastające problemy finansowe, spadek frekwencji, zatarg z Komitetem Teatralnym, wrogość części magistratu oraz nieprzychylny stosunek toruńskiej prasy spowodowały jednak, że złożył dymisję. Dn. 27 VII 1924 w swym gabinecie, w obecności członków zarządu toruńskiej filii ZASP, reprezentujących skonfliktowaną z S-em aktorkę, targnął się na swoje życie (kula przeszyła płuco i nerkę). Po operacji przebywał kilka tygodni w Toruniu, po czym załamany, wyjechał na kurację. Roman Ingarden, podsumowując toruńską dyrekcję S-a, podkreślił, że «niewielu jest zapewne dyrektorów teatru w Polsce, którzy by z taką bezinteresownością i z takim oddaniem pracowali dla dobra sceny polskiej i którzy przy tym posiadaliby ten stopień kultury, jaki przejawiał się w każdym przedsięwzięciu p. Szpakiewicza» („Przegl. Warsz.” 1924 nr 39).
W r. 1924 zatrudnił się S. jako aktor i reżyser Teatru Polskiego w Poznaniu pod dyrekcją Bolesława Szczurkiewicza i Nuny Młodziejowskiej-Szczurkiewiczowej, kolegów z kijowskiego zespołu Wysockiej. Ponownie zagrał Poetę w „Weselu” (reż. Władysław Ryszkowski), a ponadto tytułowego bohatera w „Kordianie” (reż. Młodziejowska-Szczurkiewiczowa). Wyreżyserował m.in. „Lampkę oliwną” Emila Zegadłowicza (zagrał Jaśka), „Grzech” Bolesława Koreywy, „Żeglarza” Jerzego Szaniawskiego oraz ponownie „W małym domku” Rittnera. Przełożył „Słowo wyraziste” Wołkońskiego, poświęcone nauce techniki mowy scenicznej; książka ukazała się w Poznaniu w r. 1925. Wiele kontrowersji wywołały na II Zjeździe Nauczycielstwa Teatralnego w r. 1926 postulaty S-a, m.in. by zakazać studentom bywania w teatrze przez pierwsze dwa lata nauki.
Od r. 1926 pracował S. w Teatrze Miejskim w Łodzi pod kierunkiem Szyfmana i Bolesława Gorczyńskiego. Wyreżyserował tam „Różę” Żeromskiego (zagrał Czarowica), prapremierę „Persy Zwierżontkowskiej” Witkiewicza (31 V 1927, powtórzona tylko raz), „Księcia Niezłomnego”, „Dziady” (zagrał Gustawa-Konrada), a także „Wyzwolenie”. Jesienią 1927 zorganizował i kierował wspólnie z Górską półestradową «Placówkę Żywego Słowa», której celem było popularyzowanie drobnych utworów poetyckich i pieśni ludowych wśród robotników, inteligencji pracującej i młodzieży szkolnej. Zespół występował w świetlicach, fabrykach i szkołach, m.in. w Łodzi, Zgierzu, Piotrkowie Trybunalskim, Katowicach, Radomiu i miastach Wielkopolski, a w październiku 1928 osiadł w Warszawie w gmachu Związku Zawodowego Kolejarzy (Teatr Ateneum). W reżyserii S-a i Górskiej odbyła się na inaugurację 5 X t.r. prapremiera „Wandy” Cypriana Norwida (S. zagrał Grodnego), a następnie oboje przygotowali „Śluby” Artura Górskiego, w których S. grał rolę Andrzeja. Ponadto wystąpił jako Teulier w „Wilkach” R. Rollanda (reż. Kochanowicz) oraz Głos z nieba i Tumulik w „Powsinogach beskidzkich” Zegadłowicza (reż. Antoni Piekarski); z tym spektaklem udał się latem 1929 na objazd Kresów Wschodnich. Mimo interesujących osiągnięć «Placówka Żywego Słowa» została z przyczyn finansowych rozwiązana. Na XI Walnym Zjeździe Delegatów ZASP (28–30 III 1929) wszedł S. do Zarządu Głównego Związku.
W r. 1929 został S. kierownikiem artystycznym Teatru Polskiego w Katowicach. Wyreżyserował tu po raz kolejny „Sędziów” (zagrał Księdza) i „Przechodnia” (zagrał rolę tytułową), a także m.in. „Złotą Czaszkę” Słowackiego, fragment „Wiary” Gustawa Morcinka oraz, we współpracy ze Stanisławem Ligoniem, „Wesele na Górnym Śląsku” Ligonia i Aleksandra Kubiczka. Ponadto grał w przedstawieniach, głównie w reżyserii Ryszkowskiego, m.in. Przełęckiego w „Uciekła mi przepióreczka”, Stryja Ksawerego w „Maman do wzięcia” Adama Grzymały-Siedleckiego, Franka w „Przeprowadzce” Karola Huberta Rostworowskiego oraz Kościuszkę w „Kościuszce pod Racławicami” Władysława Ludwika Anczyca. Prowadził także szkolenie kandydatów na aktorów.
W r. 1931 został S. dyrektorem Teatrów Miejskich w Wilnie. Wspólnie z Wiesławem Makojnikiem (scenografem większości wystawianych tu przedstawień) wyreżyserował „Horsztyńskiego” Słowackiego (premiera 18 IX t.r.), a samodzielnie m.in. „Różę” oraz „Pana Posła i Julię” Kazimierza Leczyckiego i Józefa Mackiewicza. Zagrał Orsina w „Wieczorze Trzech Króli” W. Shakespeare’a, wystawionym jako „Dwunasta noc albo co chcecie” (reż. Wacław Radulski), oraz Andrzeja w „Virtuti Militari” Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego (reż. Wysocka). Jako prelegent, recytator lub dyskutant uczestniczył wielokrotnie w wileńskich Środach Literackich. W r. 1932 założył czasopismo „Front Teatralny” (do wybuchu drugiej wojny światowej wydano kilkanaście numerów), został też członkiem nadzwycz. Rady Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych (RWZA), a na wzór kijowskiej placówki Wysockiej zorganizował jesienią t.r. Wileńską Szkołę Dramatyczną przy Teatrach Miejskich (w listopadzie 1934 przekształconą w Studium Teatralne RWZA); w Sekcji Dramatycznej Koła Polonistów USB prowadził kurs dykcji. Wzorem Reduty organizował objazdy po najodleglejszych zakątkach województw wileńskiego i nowogródzkiego (od sezonu 1933/4 jako stały Teatr Objazdowy); zorganizował też Teatr Szkolny. W ogólnopolskim konkursie teatralnym Min. WRiOP teatr wileński za „Zygmunta Augusta” Wyspiańskiego w opracowaniu Jerzego Ronarda Bujańskiego i S-a (wyst. 1 XII 1932; S. zagrał w nim Tenczyńskiego i Hozjusza) otrzymał trzy nagrody: za reżyserię, scenografię i aktorstwo. S. wyreżyserował w r. 1932 „Sprawę Dreyfusa” H. J. Rehfischa i W. Herzoga (zagrał Zolę), w r. 1933 „Czerwoną limuzynę” Tadeusza Łopalewskiego i „Wesele” (zagrał Poetę), a w r. 1934 „Terakoję” T. Izumo, „Pocztę” R. Tagore, „Sprawiedliwość?” Marceliny Grabowskiej oraz wspólnie z Łopalewskim „Zamknięte drzwi” Nadziei Druckiej i „Hamleta” Shakespeare’a (u boku S-a grającego tytułową rolę zadebiutowała Nina Andrycz). Zasługą S-a było powierzenie reżyserii „Dziadów” L. Schillerowi (premiera 18 XI 1933). Na wniosek PAL minister WRiOP odznaczył S-a 5 I 1935 Srebrnym Wawrzynem Akademickim za zasługi dla sceny polskiej oraz za pracę na terenie Wilna i Wileńszczyzny. Z filologiem, prof. USB Stefanem Srebrnym, S. wystawił 29 XI t.r. „Króla Edypa” Sofoklesa; 8 XII wziął udział w słuchowisku Polskiego Radia w Wilnie wg „Heddy Gabler” Ibsena (oprac. Konrad Górski, reż. Irena Szymańska). W r. 1936 reżyserował „Dzieje «Wolności»” Leczyckiego oraz „Japoński rower” Tadeusza Chrzanowskiego. W r. 1937 z przyczyn finansowych zlikwidował Studium Teatralne RWZA oraz zakończył działalność Teatru Objazdowego. W kwietniu t.r. uczestniczył bez powodzenia w konkursie na stanowisko dyrektora Teatrów Miejskich we Lwowie i Krakowie. W Wilnie wyreżyserował t.r. „Mazepę” Słowackiego (szczególnie dobrze przyjętego), „Lato w Nohant” Iwaszkiewicza, „Uczone białogłowy” Moliera, a w r. 1938 „Oresteję” Ajschylosa; wziął także udział w słuchowisku „Alkestis” wg Eurypidesa (reż. Srebrny). W okresie kierowania Teatrami Miejskimi w Wilnie współpracował z ponad trzydziestoma reżyserami, co L. Schiller podsumował opinią: «nie wysuwając się na plan pierwszy, innym chętnie w swym teatrze pola ustępował».
Dn. 28 IV 1938 zarząd m. Lwowa powierzył S-owi kierowanie Teatrami Miejskimi; S. wyreżyserował 29 IX t.r. na otwarcie sezonu „Gałązkę rozmarynu” Zygmunta Nowakowskiego, a następnie m.in. „Intrygę i miłość” F. Schillera, „To więcej niż miłość” L. Bús-Feketyego i ponownie „Uciekła mi przepióreczka”. Współpracował z wybitnymi reżyserami, którzy we Lwowie powtarzali swoje głośne inscenizacje, m.in. Edmundem Wiercińskim („Maskarada” Iwaszkiewicza, S. zagrał w niej Puszkina) i L. Schillerem („Nasze miasto” T. Wildera, „Korsarz” M. Acharda), który ponadto przygotował premierę „Paryżanki” H. Becque’a. W lwowskim Polskim Radiu S. wyreżyserował słuchowisko „Nowe lato” Kazimierza Brończyka, emitowane 10 IV 1939.
Po wybuchu drugiej wojny światowej i zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną pozostał S. dyrektorem Teatrów Miejskich, jednak w 2. poł. października 1939 wyjechał do zajętego przez ZSRR Wilna. Tam w okresie rządów litewskich włączył się do prac zorganizowanego przez Górską i Michała Orlicza półamatorskiego Teatru Małego, będącego repliką «Placówki Żywego Słowa»; przygotowano w nim „Kulig” wg tekstów staropolskich oraz „W ogródeczku [...] w ciemnym borze” z tekstami m.in. Mickiewicza i I. Kryłowa. W czasie sowieckiej okupacji Wilna Teatr Mały został w marcu 1941 rozwiązany. Podczas okupacji niemieckiej wrócił S. na pewien czas do zawodu aptekarza, nadal jednak działał na niwie teatralnej. Wspólnie ze Stefanem Martyką zorganizował konspiracyjne Studio Dramatyczne; kierował nim oraz wykładał psychotechnikę, mimikę i gest. W zajęciach, na których pracowano m.in. nad „Halką” Stanisława Moniuszki, uczestniczyli Maria Kościałkowska, Hanna Skarżanka, Igor Śmiałowski i inni. S. był przez dwa tygodnie więziony na wileńskich Łukiszkach, a po zamachu AK na agenta Mariana Padabę, został 16 IX 1943, jako jeden z ponad stu zakładników, ponownie aresztowany. Wywieziono go do obozu ciężkich robót w Prawieniszkach pod Kownem, gdzie zachorował na gruźlicę. Po powrocie do Wilna wznowił pracę w Studiu Dramatycznym i w 1. półr. 1944 wyreżyserował, nadal w konspiracji, „Pigmaliona” G. B. Shawa oraz w układzie K. Górskiego „Poranek Kasprowiczowski”. Po wkroczeniu w lipcu t.r. Armii Czerwonej do Wilna w folwarku w Rekanciszkach koło Kolonii Wil. prezentował dla okolicznych mieszkańców sceny z „Pigmaliona” i „Kordiana”. Uczestniczył w powołaniu Polskiego Wileńskiego Teatru Dramatycznego i 1 X został jego kierownikiem artystycznym. Dn. 11 XI inscenizował obchody Święta Niepodległości. W przedstawieniu „Uciekła mi przepióreczka” (reż. Srebrny) grał 16 XII ponownie Przełęckiego. W r. 1945 w reżyserii S-a odbyły się premiery „Dam i huzarów” Fredry (10 II) oraz przygotowywanej konspiracyjnie „Halki” (24 II). Organizował tzw. repatriację teatru z Wilna do Torunia; przybył tam 15 V t.r.
S. miał głos «mocny i pełny, o dźwięku szlachetnym» (S. Pieńkowski) oraz dobre warunki zewnętrzne. Wyrósł z tradycji Wysockiej i Reduty. Cenił zespołowość, dążył do zaszczepienia aktorom wysokich zasad artystycznych i etycznych. Ambitny w doborze repertuaru, wystawił wiele dawnych arcydzieł, lecz jego największą zasługą było wprowadzenie do polskiego teatru dramatów Witkiewicza. Wg Józefa Jedlicza nie mając «w sobie nic z karierowicza [...] zawód swój artystyczny uważa przede wszystkim za misję społeczno-kulturalną i służbę narodową» („Scena Lwow.” 1938/9 z. 1). S. zmarł na gruźlicę 16 VI 1945 w Toruniu, został pochowany na cmentarzu paraf. przy ul. Józefa Wybickiego (sektor 8 rząd 16 grób 8).
Żoną S-a była od 15 VIII 1915 Michalina z Tenderendów, do r. 1918 pseud. Jasińska (1883–1959), poznana w Teatrze Polskim w Kijowie aktorka; grała z mężem prawie we wszystkich teatrach do r. 1938, kiedy ustąpiła ze sceny. Dzieci nie mieli.
Encyklopedia Ziemi Wileńskiej, Bydgoszcz 2002–7 I–V; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Maresz B., Biblioteka Teatru Lwowskiego. Inwentarz kolekcji egzemplarzy teatralnych (rękopisów, maszynopisów i druków) ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach, Kat. 2004–11 I–II; Słown. Teatru Pol. (bibliogr., fot.); Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 2002 Supl. II; Toruński słownik biograficzny, Tor. 1998 I (bibliogr., fot.); Wę grzyniak R., Encyklopedia „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, Kr. 2001; Wyspiański S., Monografia bibliograficzna, Oprac. M. Stokowa, Kr. 1968; – Artyści sceny polskiej w ZASP 1918–2008. Księga jubileuszowa, Red. A. Rozhin, W. 2008; Białota M., Dramaty Żeromskiego w Reducie, Wr. 1989; Biedrzycka A., Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kr. 2012; Dalecka T., Dzieje polonistyki wileńskiej 1919–1939, Kr. 2003; Degler J., Witkacego portret wielokrotny, W. 2009; tenże, Witkacy w teatrze międzywojennym, W. 1973 (fot.); Głowacki A., Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1941, Ł. 1997; Guderian-Czaplińska E., Teatralna Arkadia, P. 2004 (fot.); Hernik Spalińska J., Teatr Miejski i życie teatralne w Wilnie za dyrekcji Mieczysława Szpakiewicza (1931–1938), w: Wilno teatralne, Red. M. Kozłowska, W. 1998; taż, Teatr na Środach Literackich, „Pam. Teatr.” 1993 z. 1–2; taż, Wileńskie Środy Literackie, W. 1998; taż, Życie teatralne w Wilnie podczas II wojny światowej, W. 2005 (fot.); Horbatowski P., Polskie życie teatralne w Kijowie w latach 1905–1918, Kr. 2009 s. 126, 128–30, 132, 135, 248–50; Kozłowska M., O „polifonię głosów zbiorowych”. Wileńska krytyka teatralna 1906–1940, Szczecin 2003; Krasiński E., Teatr Jaracza, W. 1970; tenże, Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Kwaskowski S., Teatr w Toruniu 1920–1939, Gd.–Bydgoszcz 1975 s. 23–57, 214–32 (fot.); Lewandowska S., Wilno 1921–1944. Czasy i ludzie, W. 2009; Lorentowicz J., Teatr Polski w Warszawie 1913–1938, W. 1938; Marczak- Oborski S., Teatr czasu wojny 1939–1945, W. 1967; tenże, Teatr w Polsce 1918–1939, W. 1984; Mieczysław Limanowski. Człowiek, twórca, świadek czasów, Red. M. Kalinowska, A. Sadurski, Tor. 1998; 80 lat teatru w Toruniu, Red. J. Skuczyński, Tor. 2000 (fot.); Pleszkun-Olejniczakowa E., Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925–1939, Ł. 2000 s. 165, 219, 249; Przybyszewski K., Ludzie Torunia odrodzonej Rzeczypospolitej 1920–1939, Tor. 2001; Sławiński P., Szkolnictwo elementarne Sandomierza w latach 1815–1914, Sandomierz 2012; tenże, Z dziejów szkolnictwa średniego w Sandomierzu w latach 1773–1939, „Pam. Sandomierski” T. 2: 1995; Srebrny S., Teatr grecki i polski, W. 1984; Stykowa M. B., Teatralna recepcja Maeterlincka w okresie Młodej Polski, Wr. 1980; Szczublewski J., Pierwsza Reduta Osterwy, W. 1965; tenże, Żywot Osterwy, W. 1971; Szletyński H., W Szkole Teatralnej, „Stolica” 1972 nr 29, 32; Szpakiewicz M., Kierownictwo artystyczne, w: Trzechlecie Teatru Narodowego w Toruniu 1920–1923, Red. W. Pawłowski, Tor. [1923]; tenże, Szkoła dramatyczna, „Scena Pol.” 1920 nr 2; Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 1999; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; tenże, Wielka tragiczka, Kr. 1982; – Byrscy I. i T., Wspomnienia z lat trzydziestych, „Pam. Teatr.” 1986 z. 2–3; Byrski T., Teatr – radio – wspomnienia, W. 1975 s. 100–57, 180, 249; Ciecierski J., Zwyczajne życie aktora, Kr. 1989; Irzykowski K., Recenzje teatralne, W. 1965; Iwaszkiewicz J., Teatralia, W. 1983 s. 41, 43, 47; Limanowski M., Duchowość i maestria, W. 1992; Limanowski M., Osterwa J., Listy, W. 1987; Listy Juliusza Osterwy, Red. E. Krasiński, W. 1968; Łopalewski T., Czasy dobre i złe, W. 1966 s. 197–208, 252, 264; Nawrat E., Repertuar sceny dramatycznej Teatru Polskiego w Katowicach w latach 1922–1939, Kat. 1979; Osterwa J., Reduta i teatr, Wr. 1991; Pamiętnik Wileński, Londyn 2010; Pieńkowski S., Teatr Reduta. Występ p. Mieczysława Szpakiewicza, „Gaz. Warsz.” 1920 nr 4; Protokoły III Walnego Zjazdu Delegatów ZASP, „Scena Pol.” 1922 nr 1–4; Repertuar teatru w Płocku 1808–1939, Oprac. B. Konarska-Pabiniak, W. 1982 cz. 1; Ruszczyc F., Dziennik. W Wilnie, W. 1996; Schiller L., Theatrum militans, W. 1987; Szpakiewicz M., Kartka z życiorysu, w: Pamiętnik Koła Sandomierzan 1925–1935, W.–Sandomierz 1936 s. 135–6; Witkiewicz S. I., Listy do żony (1923–1927), W. 2005; Wysocka S., Teatr przyszłości, W. 1973; Żuławski J., Z domu, W. 1970; – „Dzien. Kijowski” 1916 nr 77; „Ekran i Scena” 1928 nr 22; „Farmac. Pol.” 1974 z. 6; „Gaz. Warsz.” 1920 nr z 18 II, 1924 nr z 18 VIII; „Pam. Teatr.” 1961 z. 4 (na s. 623 list S-a do Zegadłowicza z 11 IV 1927), 1963 z. 1–4, 2010 z. 1–2 s. 282–3; „Prawda Wil.” 1944 nr 86, 1945 nr 48; „Warsz. Dzien. Narod.” 1935 nr 165; – Nekrologi z r. 1945: „Robotnik Pomor.” nr 32 (Łopalewski), „Rzeczpospolita” nr 168, „Tyg. Demokr.” 1945 nr 5; – AP w Kielcach, Oddz. w Sandomierzu: Akta stanu cywilnego paraf. katedra w Sandomierzu, sygn. 95 (1890 s. 1v, nr aktu ur. 4); IS PAN: Zbiory Specjalne, listy S-a do Edmunda Wiercińskiego; – Informacje Marii Kościałkowskiej z Kr.
Roman Włodek i Agnieszka Wójtowicz